„Kiedy podchodzę do dziecka, wzbudza ono we mnie dwa rodzaje uczuć: czułość wobec tego, kim jest
i szacunek dla tego, kim może się stać”.
Ludwik Pasteur

Co to jest Metoda Porannego Kręgu?

Poranny Krąg jest metodą, którą określamy jako wielozmysłową. Obejmuje swym zasięgiem wszystkie zmysły: dotyk, wzrok, słuch, węch i smak. Proponowane w niej oddziaływania mają aktywizować zmysły w sposób odmienny dla każdej pory roku, aby podkreślać zmiany zachodzące w przyrodzie. Świat przyrody jest źródłem zróżnicowanych bodźców. Każda pora roku kojarzy się nam z kolorem, smakiem, obrazem, zapachem itp. Metoda Porannego Kręgu przypisuje każdej z pór roku inną symbolikę. Tutaj kalendarz narzuca kolor, żywioł, smak, zapach, bodźce wzrokowe, słuchowe, wystrój sali. Polisensoryczne pobudzanie zmysłów jest najlepszym sposobem przekazywania cennych informacji o tym co nas otacza, a najlepszymi pomocami dydaktycznymi są te zaczerpnięte z natury.

Wiosną stymulujemy kolorem zielonym, który kojarzy się z siłą tworzenia, wzrostu, z procesem dorastania. Tęsknota do zieleni jest symbolicznie postrzegana jako pragnienie odnowy. Zieleń łagodzi, przynosi zadowolenie, daje spokój, uspakaja i odpręża. Żywiołem wiosny jest ziemia. Ma zdecydowaną barwę, specyficzny zapach, a ze względu na swoją strukturę, wilgotność i temperaturę, dostarcza dziecku złożonych doznań dotykowych. W przypadku dzieci niepełnosprawnych, które rzadko mają możliwość obcować z tym żywiołem jest to bardzo cenne przeżycie. Celem poznania, czy to już utrwalania smaku gorzko-kwaśnego, smakujemy z dziećmi cytrynę posypaną cukrem. Fundujemy również dzieciom doznania muzyczne przy pomocy zabaw z bębnem, który jest najlepszym źródłem bodźców dźwiękowo-wibracyjnych. Zapach przypisany wiośnie to zapach cytrynowy. Działa on antyseptycznie, pobudza apetyt i ożywia. Zapach wykorzystujemy rozcierając olejek na dłoni dziecka, zapalając lampkę zapachową. Manipulacja barwą odbywa się poprzez zmianę całego wnętrza pomieszczenia, w którym prowadzimy zajęcia. Barwa każdej pory roku decyduje o wystroju pomieszczenia odpowiednio dobranymi kolorystycznie tkaninami. Eksponujemy wszystko to, co kojarzy nam się z wiosną: zieleń, sadzonki, kwiaty, motyle, odgłosy owadów, ilustracje ptaków itd.

Latem oddziałujemy kolorem czerwonym, który silnie pobudza i ożywia. Żywioł lata to ogień. Ma w sobie olbrzymią moc przykuwania uwagi. Nawet dzieci, które nie potrafią na niczym zatrzymać wzroku, reagują na ogień. Ogień dostarcza im wielu wrażeń. Świeci i migoce, porusza się i zmienia swój kształt, grzeje. Wymowne w tej metodzie jest podkreślanie panowania nad ogniem poprzez gaszenie palącej się świeczki końcem zajęć. By stymulować zmysł smaku i utrwalać smak słodki, smakujemy konfitury z wiśni. Wrażeń muzycznych dostarcza nam grzechotka, zapachowych – zapach róż. Ponadto wpływamy poprzez wystrój sali w kolorze czerwonym oświetlenie, przedmioty które kojarzą nam się z latem: piasek, muszle, kamyki, woda, słońce, ciepło, kwiaty, trawa itp.

Jesienią prezentujemy kolor żółty. Symbolizuje spadające z drzew liście, dojrzałe owoce. Jest kojarzony z radością życia i rozpoczynającym się dniem. Wzmacnia wolę życia, przekazuje ciepło serca i wesołość. Żywioł jakim stymulujemy to powietrze, tak często odbierane przez nasze ciało, ale rzadziej przez nasze pociechy. Zwykle tego rodzaju wrażenia mają ograniczone, a i one odczuwają głód powietrza. Przeszywający wiatr odczuwany jest na całym ciele i powoduje znieruchomienie. Dzieci stykając się z przenikającym je powietrzem, koncentrują się na doznaniach płynących z ich ciała. Zmysł smaku pobudzamy miodem i kremem orzechowym, poznając lub już utrwalając smak słodki. Wrażeń muzycznych dostarczają dzwonki rurowe, zapachowych – zapach lawendy. Dodatkowo wpływamy wystrojem sali z przewagą barwy żółtej i tym wszystkim, co kojarzy nam się z jesienią: kasztany, żołędzie, jarzębina, jesienne liście, lampiony z dyni itp.

Zimą demonstrujemy kolor biały. Symbolizuje biel śniegu, światło, promieniuje, uspakaja i rozjaśnia. Do zimy należy też błękit. Kojarzy się z głębią i dalą nieba lub wody, jest kolorem ciszy i spokoju. Przypomina zimny chłód. Jest też kolorem duchowości i życia religijnego, prowadzi do wyciszenia. Zimowym żywiołem jest woda. Pobudza aktywność ruchową i wokalizację. Dostarcza miłych i delikatnych wrażeń dotykowych. Woda szumi i pluska, łatwo poddaje się aktywności dziecka. Wystarczy niewielki ruch, aby zafalowała i poruszyła pływające zabawki. Ten żywioł najsilniej polisensorycznie działa na zmysły, a przy okazji kształtuje doznania termiczne. Smak i węch pobudzamy miętą, a słuch trójkątem lub dzwonkami. Pamiętamy o kształtowaniu doznań percepcyjnych poprzez wystrój sali, która ma symbolizować zimę.

W czasie trwania Porannego Kręgu, nauczyciel musi stworzyć atmosferę, która przyniesie poczucie bezpieczeństwa, radość i zadowolenie, zniweluje niepewność i zagrożenie. Wówczas nauczy dzieci koncentracji, otwartości i wiary we własne możliwości.

Metoda Porannego Kręgu jest cenna również z tego powodu, że formą zajęć jest spotkanie grupowe, które umożliwia kontakt z rówieśnikami. Dzieci siedzą w kręgu zwrócone do siebie twarzami. Nauczyciel podchodzi kolejno do każdego dziecka i wspólnie z nim wykonuje daną czynność. Dziecko jest zmuszone do czekania na swoją kolej, co pozwala mu na odbieranie wrażeń płynących z przebywania z innymi podopiecznymi, obserwowania ich w takiej samej sytuacji, w tym samym działaniu, zainteresowania ich ruchami czy minami. Niewątpliwie jest to korzystne dla uczniów. Umożliwiamy im bycie w grupie, ale nie pozbawiamy indywidualnego kontaktu z nauczycielem.

Cel i założenia stymulacji polisensorycznej Metodą Porannego Kręgu

Tak więc główną ideą naszej pracy jest stworzenie takich warunków, które rozwijałyby aktywność własną niepełnosprawnych dzieci, pozwalałyby na ujawnienie się tkwiących w nich potencjalnych zdolności. Głównym celem jest budowanie u uczniów poczucia radości, bezpieczeństwa, a co za tym idzie, wzajemnego zaufania i komunikacji poprzez dostarczanie im określonej ilości i jakości bodźców sensorycznych pobudzających zmysły do działania.

Stymulacja polisensoryczna, to nauka życia przez życie, to celowe kształtowanie bodźców w celu wywołania zaplanowanych wrażeń i uczuć. Umożliwia poznawanie poprzez patrzenie, słuchanie, dotykanie, wąchanie i smakowanie – czyli tworzenie globalnego, wielo-zmysłowego obrazu danego pojęcia. Należy pamiętać, że zmysły to podstawa rozwoju każdego człowieka, bowiem dostarczają one informacji o otaczającym nas świecie, wpływając na proces uczenia się i poznawania. Bez ich aktywizacji rozwój człowieka jest niemożliwy. Zatem pracując z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną, staramy się dostarczać mu wiele rozmaitych bodźców zmysłowych pobudzających jego wszechstronny rozwój.

Podstawą stworzenia programu „Porannego Kręgu” jest otaczający nas świat przyrody, którego jesteśmy częścią i poddani jesteśmy jego rytmowi. Świat ten jest źródłem podstawowych symboli: żywiołów, barw, zapachów, smaków, odgłosów, wrażeń dotykowych i termicznych, które przyporządkowane zostały określonej porze roku (tabela poniżej).

Symbole te są dla nas inspiracją do pracy z dzieckiem, której celem podrzędnym jest stymulacja i aktywizacja poszczególnych zmysłów wpływających na rozwój człowieka.

Cele podrzędne metody to:

Stymulacja percepcji wzrokowej: aktywizowanie zmysłu wzroku (doświadczanie bodźców wzrokowych), rozwijanie spostrzegawczości, koncentracji wzrokowej, wydłużanie czasu koncentracji wzroku na bodźcach wizualnych, rozwijanie kierunkowości spostrzegania (zdolności poruszania oczami we wszystkich kierunkach i podążania wzrokiem za poruszającymi się przedmiotami), rozwijanie pamięci wzrokowej (przewidywanie kolejności następujących po sobie czynności, przedmiotów, barw), kształcenie analizy i syntezy wzrokowej, oddziaływanie za pomocą barw na nastrój , samopoczucie i aktywizację dziecka.  

Stymulacja percepcji słuchowej: aktywizowanie zmysłu słuchu, poszerzanie zasobu doświadczeń w zakresie percepcji słuchowej, usprawnianie koncentracji na bodźcach słuchowych, zmniejszanie lęku przed dźwiękami nieznanymi, reagowanie na różne sygnały (szukanie źródła dźwięku), rozwijanie umiejętności różnicowania dźwięków otoczenia i dźwięków mowy (dźwięki różnych przedmiotów, instrumentów, dźwięki natury, głos ludzki), doświadczanie znaczenia pojęć: cicho-głośno, dźwięki wysokie-niskie, szybkie-wolne, przerywane-ciągłe, rozwijanie pamięci, analizy i syntezy słuchowej, rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowej i słuchowo-wzrokowej, aktywizowanie uczniów do wytwarzania dźwięków przy pomocy różnych przedmiotów, instrumentów, aparatu głosowego, oddziaływanie na samopoczucie i nastrój.

Stymulacja percepcji dotykowej: zachęcanie ucznia do badania przedmiotów o różnej fakturze (aktywizacja zmysłu dotyku), nabywanie różnych doświadczeń dotykowych (ciepło-zimno, sucho-mokro, szorstko-gładko itp.) i łączenie ich z różnymi przedmiotami i sytuacjami (rozwijanie pamięci dotykowej), wyczuwanie poszczególnych części ciała w trakcie masowanie ich różnymi materiałami.

Stymulacja percepcji węchowej: aktywizacja zmysłu węchu, gromadzenie doświadczeń węchowych (poznawanie różnych zapachów), poszukiwanie źródła zapachu, kojarzenie zapachu z różnymi substancjami.

Stymulacja percepcji smakowej: aktywizacja zmysłu smaku, rozwijanie percepcji smakowej (akceptacja nowego smaku, posiłku), reagowanie na określony smak i nabywanie umiejętności różnicowania smaku.

Stymulacja zmysłu równowagi: doświadczanie ruchu, normalizowanie napięcia mięśniowego, rozwijanie orientacji w schemacie ciała, rozwijanie orientacji przestrzennej, wzbogacanie aktywności.

Aktywizacja poszczególnych zmysłów za pomocą bodźców stosowanych w Metodzie Porannego Kręgu przeprowadzana jest zawsze według stałego schematu, dzięki czemu dzieci uczą się identyfikować działania i przewidywać zdarzenia, co ma znaczący wpływ na rozwijanie u nich poczucia bezpieczeństwa.

Metoda Porannego Kręgu – etapy

1. Zapalenie lampki zapachowej (lato – zapach różany, jesień – lawendowy, zima – miętowy, wiosna – cytrynowy).

2. Obejście z lampką kręgu dzieci, wymienienie imion, zwrócenie uwagi na cechy ognia.

3. Śpiewanie powitalnej piosenki, w której wymienia się imię każdego dziecka, i jednoczesne masowanie dłoni oliwką zapachową (zapach oliwki powinien być taki sam jak lampki zapachowej, piosenką mogą być np. dwukrotnie powtarzające słowa „Witaj … (imię dziecka), jak się masz. Wszyscy cię witamy. Wszyscy cię kochamy, bądź wśród nas”(na melodie Panie Janie…).

4. Krótkie opowiadanie o danej porze roku, w którym możemy pokazać różne ciekawostki przyrodnicze z nią związane (wiosna – podlewanie zboża w doniczkach, jesień – oglądanie liści i kasztanów, zima – obserwowanie śniegu, zwrócenie uwagi na niską temperaturę, lato – zwrócenie uwagi na wysoką temperaturę; przy demonstracji możemy otwierać okna).

5. Spotkanie z żywiołem:

• wiosna – rozcieramy dzieciom glinę na dłoniach, najpierw jest mokra, śliska i zimna,
  a później ciepła, szorstka i krucha;
• lato – zapalamy świece lub lampion, opowiadamy o ogniu i pokazujemy jego właściwości, na koniec zdmuchujemy lub zalewamy ogień wodą;
• jesień – rozwiewamy suche liście, poruszamy tkaninami na ścianach i suficie albo zabawkami, rozwiewamy włosy dzieciom;
• zima – demonstrujemy wodę w stanie ciekłym i stałym, dzieci dotykają lodu, który jest zimny, śliski, zimny i mokry).

6. Demonstracja instrumentu muzycznego (gra nauczyciel i jeśli to możliwe, dzieci; wiosną na bębnie, latem na gongu, jesienią na dzwonach rurowych a zimą na dzwonkach i trójkącie).

7. Zakładanie na głowy dzieci kolorowych chust (kolor chusty zgodny z barwą pory roku) – następnie dziecko samo (lub z pomocą) ściąga chustę z głowy.

8. Zaciemnienie sali (szukanie z lampką dzieci, wymawianie ich imion, dziecko w miarę możliwości odpowiada odpowiednią głoska; wiosną – „o”; latem – „i”; jesienią – „e”; a zimą – „a”, albo inaczej daje znak, gdzie się znajduje, na przykład przez podniesienie ręki albo nogi).

9. Zapalenie lampy nadfioletowej (w ciemnościach i w świetle nadfioletowym pokazujemy fosforyzujące zabawki, gumy, materiały w odpowiednim kolorze, zimą możemy rozdmuchiwać kawałki białego papieru jako płatki śniegu, przyglądamy się, jakie części garderoby uczniów „świecą”).

10. Zastosowanie bodźców smakowych (podajemy dzieciom jedzenie o odpowiednim smaku, latem – słodką wiśniową konfiturę, jesienią – miód lub krem orzechowy, zimą – miętowe pastylki, wiosną – cytrynę z cukrem; pamiętajmy o higienie i osobnej łyżeczce dla każdego dziecka!).

11. Gaszenie lampki zapachowej (zdmuchiwać może któreś z dzieci).

Wyposażenie sali w środki dydaktyczne, pomocne w realizacji zajęć 

W czasie Porannego Kręgu nauczyciel pragnie przede wszystkim jak najpełniej spotykać się z dziećmi, dając im poczucie bezpieczeństwa, radość i zadowolenie. Aby było to możliwe, konieczne jest stworzenie nie tylko odpowiedniego klimatu spotkania, ale także miejsca nie wywołującego u uczniów lęku, a jednocześnie dającego duże możliwości oddziaływania na zmysły. Takim specjalnym miejscem do prowadzenia zajęć metodą „Porannego Kręgu” powinna być sala, której wygląd będzie zmieniany w zależności od pór roku i wykorzystywanej w tej metodzie symboliki.

Odpowiednio stworzona, przygotowana sala, pomieszczenie stwarza możliwości aby:

• redukować zbędne bodźce z zewnątrz zakłócające postrzeganie;
• eliminować stres, napięcie nerwowe, wzbudzać poczucie bezpieczeństwa, stwarzać przyjemne dla nich środowisko;
• wywoływać radość i zadowolenie;
• zwiększać ofertę bodźców i  możliwości oddziaływania na poszczególne zmysły;
• motywować do podejmowania aktywności poznawczej;
• zachęcać do nawiązywania kontaktów;
• zwiększać wrażliwość na poszczególne bodźce;
• rozwijać świadomość i orientację w schemacie ciała i przestrzeni;
• stanowić ciekawą i urozmaiconą formę spędzania czasu a przez to wszystko rozwijać zainteresowania i procesy poznawcze.

Ponadto, prowadzenie zajęć Metodą Porannego Kręgu w odpowiednio przygotowanym do tego pomieszczeniu, umożliwia korzystanie ze znajdującego się w niej wyposażenia, a przez to głębsze oddziaływanie na zmysły ucznia.

Światłowody składają się z dwóch elementów: (giętkich, przeźroczystych włókien świecących punktowo na całej długości i mocnego źródła światła). Wirująca pomiędzy żarówką a wiązką światłowodów kolorowa płytka zapewnia zróżnicowane efekty świetlne. Obok mocnego efektu optycznego wodospad światłowodów pobudza też do dotykania. Lampa ultrafioletowa – z  jej pomocą podświetlamy różne przedmioty pokryte substancją świecącą w tym świetle, co potęguje efekty wizualne. Mata wibracyjna – po przejściu przez podłoże maty odczuwalny jest jako drżenie i wibracje o różnym natężeniu.

Magnetofon z płytami to zestaw oddziaływujący na zmysł słuchu oferujący muzykę relaksującą, oraz muzykę z odgłosami przyrody (śpiew ptaków, szum morza, szum wiatru, plusk wody, itp.) Instrumenty muzyczne (dzwonki rurowe, talerze, trójkąt, bębenek, grzechotka. Pobudzają słuchowo nawet dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną i aktywizują do wykonywania określonych ruchów.

Stolik do zabawy z darami natury (np. piaskiem i wodą). Stolik, dzięki któremu dzieci mogą doświadczać różnych bodźców dotykowych, rozwijać sprawność manualną. Urządzenie do wytwarzania wiatru. Urządzenie to wytwarza podmuchy o różnej sile, od lekkiej bryzy do silnego wiatru. Urządzenie z wodą do masowania stóp. Dostarcza silnych wrażeń dotykowych za pomocą znajdującej się w urządzeniu wody i wytwarzanych bąbelków.

Duża piłka do ćwiczeń. Jest bardzo przydatna do rehabilitacji dzieci i różnych zabaw. Rozwija zdolności motoryczne, dostarcza bodźców dotykowych, wzrokowych. Kolorowe drewniane klocki dostarczają bodźców wzrokowych, dotykowych, aktywizują dziecko, rozwijają manipulację. Materace. Zapewniają poczucie bezpieczeństwa, umożliwiają wykonywanie ćwiczeń ruchowych oraz relaksację. Ponadto potrzebne są: parawany, tkaniny (4 kolory – czerwony, zielony, biały i żółty), rolety bądź zasłony do przyciemniania, aby stworzyć odpowiedni wystrój i atmosferę, olejki, świece zapachowe, dary natury (np. piasek, woda, szyszki, kamyki itp.), artykuły spożywcze – smakowe (np. cytryna, krem orzechowy, mięta itp.).

Przedstawię poniżej przykładowe sposoby wykorzystania elementów wyposażenia sali w realizacji zajęć.

Stymulacja dotykowa: dotykanie materiałów o różnej strukturze i fakturze, manipulowanie rozmaitymi przedmiotami, masaże (np. zabawy w materiałach sypkich i cieczach), odczuwanie wibracji, formowanie (z gliny, masy solnej), odczuwanie ciepła, powiewu wiatru wytwarzanego przez specjalne urządzenie.

Stymulacja słuchowa: słuchanie muzyki relaksacyjnej i z nagranymi odgłosami przyrody (szum morza, wiatru, lasu, śpiew ptaków, itp.), słuchanie nasilających się odgłosów (łączenie z obrazem, zapachem), gra na instrumentach, rozpoznawanie dźwięków (np. wydawanych przez instrumenty czy przedmioty), reagowanie ruchem na umówione sygnały, pobudzanie lub wyciszanie muzyką.

Wzrok: obserwacja w lustrze własnego ciała, obrazów, palącego się ognia – lampy. Efekty można wzmocnić dodając do obrazu muzykę. Naśladowanie ruchu dorosłego człowieka. Obserwacja różnego rodzaju efektów świetlnych.

Węch: masaż, inhalacje i wdychanie. Pobudzanie, orzeźwianie, uspokajanie, odświeżanie zapachami emitowanymi przez lub palące się świeczki. Wykorzystanie naturalnych zapachów do stymulacji.

Równowaga: rozwijanie zmysłu równowagi przez ćwiczenia na piłkach, materacach. Odczuwanie własnego ciała w czasie stymulacji, łączenie z elementami do obserwacji i manipulacji.

Smak: próbowanie produktów spożywczych o określonych smakach, usprawnianie ruchów warg i języka.

Podstawowe formy i zasady zajęć prowadzonych Metodą Porannego Kręgu 

Główną formą prowadzenia zajęć MetodąPorannego Kręgu jest forma grupowa, która ma duże znaczenie dla uspołeczniania dzieci, zwłaszcza z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, podlegającym zajęciom rewalidacyjno–wychowawczym.

Aby prowadzone zajęcia przynosiły oczekiwane rezultaty, należy kierować się pewnymi zasadami. Do zasad tych zaliczamy:

• stwarzanie miłej i przyjemnej atmosfery;
• obdarzanie dziecka akceptacją i zrozumieniem (indywidualizacja);
• pobyt dzieci w sali musi być dokładnie zaplanowany i przemyślany (planowość);
• przestrzeganie określonych rytuałów (rytualizacja);
• przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i zapewnianie poczucia bezpieczeństwa uczniowi;
• optymalna aktywizacja poszczególnych zmysłów;
• nastawienie przede wszystkim na komunikację (szczególnie pozawerbalną – dotyk, kontakt wzrokowy);
• celem „Porannego Kręgu” jest przede wszystkim komunikacja;
• podstawowe znaczenie ma rytualizacja czynności, stymulowanie bez rytualizacji wypowiedzi chaos, co pociągnie za sobą zamknięcie się dzieci na kontakt;
• konieczne jest uświadomienie sobie przez nauczyciela własnej ekspresji mimicznej, ruchowej, głosowej oraz kształtowanie pozytywnego nastawienia do dzieci i motywacji do działania; spotkania „Porannego Kręgu” dostarczają dzieciom niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu głębokim środków, które pozwalają uporządkować, zrozumieć i wyrazić swoje emocje i odzwierciedlić dominujący nastrój eliminując niepożądane agresywne, autoagresywne zachowania;
• zajęcia „Porannego Kręgu” są bardzo „cenne”, gdyż mogą w nich uczestniczyć dzieci najmniej sprawne, ze sprzężeniami, te które często nie mogą brać udziału w innych zajęciach grupowych.

Bibliografia:

1. Kielin J., Rozwój daje radość,  GWP 1999
2. Materiały szkoleniowe z Przedszkola Specjalnego „Orzeszek” Poznań, Os. B. Chrobrego 6
3. Chodkowska M., Pedagogika specjalna wobec potrzeb teraźniejszości i wyzwań przyszłości”, Lublin, Wydawnictwo UMCS 1988
4. Piszczek M., Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym, Warszawa, CMPP-P MEN 2000
5. Mass Violeta, Uczenie przez zmysły – wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, WSiP, Warszawa 1998

Autor: Małgorzata Tafelska – Czytelniczka Portalu