Autyzm i zespół Aspergera zgodnie z klasyfikacją ID-10 zaliczane są do całościowych zaburzeń rozwojowych. Wiele osób uważa, że zespół Aspergera stanowi łagodną postać autyzmu i ma z nim wiele cech wspólnych dotyczących komunikacji, zainteresowań oraz deficytów teorii umysłu. Jednakże istnieją również różnice pomiędzy zespołem Aspergera a autyzmem i tak np. w przypadku zespołu Aspergera nie występuje upośledzenie umysłowe, natomiast iloraz inteligencji kształtuje się na poziomie przeciętnym lub powyżej niego [1].

Różnice w rozwoju mowy u osób z autyzmem i zespołem Aspergera

Dzieci z autyzmem zazwyczaj mają znacznie opóźniony rozwój mowy lub w ogóle nie mówią (mutyzm – brak lub ograniczenie mówienia przy zachowaniu rozumienia mowy i możliwości porozumiewania się za pomocą pisma) i towarzyszy temu brak próby kompensacji za pomocą alternatywnych sposobów komunikowania się, takich jak gesty czy mimika. Dzieci autystyczne, które są w stanie posługiwać się mową, nie tylko mają znacznie opóźniony rozwój mowy, ale również zaburzony. U małych dzieci z autyzmem etap gaworzenia nie występuje w ogóle lub pojawia się w szczątkowej formie, aczkolwiek niektóre wyniki badań przeczą temu poglądowi i wskazują jedynie, że gaworzenie u tych dzieci jest tylko znacznie opóźnione i pojawia się ok. 2 roku życia. Pierwsze słowa wypowiadane ze zrozumieniem pojawiają się ok. 4-5 roku życia, natomiast pierwsze dwuwyrazowe proste zdania w wieku 6-7 lat [2].

Osoby autystyczne nie tylko nie chcą się komunikować, ale również zwykle nie zdają sobie sprawy z istnienia mowy jako systemu komunikacji z drugim człowiekiem. Niekiedy, wskutek błędnie prowadzonej terapii językowej, jako wynik braku oddziaływań systemowych, może pojawiać się mowa o charakterze nominalnym, tzn., że wypowiadane rzeczowniki mają służyć jako środek uzyskania określonej rzeczy, rzadziej jako typ rozkaźnika (np. „czapka” ma oznaczać „włóż mu czapkę”) [3].

Początek rozwoju autyzmu jest związany także z szybko postępującym regresem mowy, kiedy dziecko przestaje formułować zdania, a jego ekspresja słowna sprowadza się do komunikatów w formie pojedynczych słów i mowa przestaje dziecku służyć do komunikowania się. Równolegle można zaobserwować pojawienie się zaniku form komunikacji niewerbalnej [4].

U dzieci z autyzmem w odróżnieniu od dzieci z zespołem Aspergera często pojawiają się neologizmy, co oznacza, ze pewne słowa mają dla nich prywatne znaczenie całkowicie różniące się od zwyczajowych definicji [5].

W przypadku dzieci z zespołem Aspergera rozwój mowy przebiega prawidłowo, a słownictwo pomimo młodego wieku jest bardzo bogate i obfituje w dorosłe oraz naukowe sformułowania (można stwierdzić, że wypowiedzi dzieci z zespołem Aspergera mają charakter podawania wiadomości encyklopedycznych) [6]. Dzieci z zespołem Aspergera nie uwzględniają roli partnera w rozmowie, bardzo często narzucają własne tematy, zazwyczaj związane z ich wąskimi zainteresowaniami [7].

Mowa osób z zespołem Aspergera powoduje u nich problemy z komunikacją społeczną, które nasilają się wraz z wiekiem, zwłaszcza ma to miejsce w przypadku kontaktów rówieśniczych i dotyczy szczególnych, specyficznych zachowań lingwistycznych, do których można zaliczyć: pedantyczność wypowiedzi pod względem fonetycznym, gramatycznym, zabawa słowami (często odbierane jako dobieranie odpowiedniego znaczenia, brzmienia) czy też tworzenie specyficznego toku wypowiedzi (często odbieranego jako przemądrzałego, nieadekwatnego do wieku) [8]. Niektóre dzieci z zespołem Aspergera mówią bardzo niewiele a niektóre cały czas. Jako rodzic dziecka z zespołem Aspergera zauważyłam, że syn używa naukowych słów (np. fale dźwiękowe, kondensacja itp.), natomiast zdarza mu się zapominać nazw podstawowych owoców, warzyw czy też imion.

U dziecka z autyzmem zaobserwowałam również, że pomimo iż posługiwał się mową i nie miał z nią większych problemów, czasami wydawał dziwne dźwięki i próbował coś pokazywać zamiast mówić.

Podobieństwa w rozwoju mowy u osób z autyzmem i zespołem Aspergera

Niektórych osób z autyzmem wysoko funkcjonalnym i zespołem Aspergera sposób mówienia jest pedantyczny, połączony z dążeniem do bardzo precyzyjnego formułowania myśli. U osób z autyzmem i zespołem Aspergera pojawiają się trudności dosłownego interpretowania wypowiedzi, jak również rozumienia żartów, metafor i idiomów [9].

Zarówno u dzieci z zespołem Aspergera, jak i autyzmem, pojawiają się tzw. echolalie, czyli powtarzanie (natychmiastowe lub odroczone) słów lub zdań wypowiedzianych przez kogoś innego. Echolalia bezpośrednia polega na powtarzaniu przez dziecko dosłownie skierowanego do niego pytania, z zachowaniem tej samej struktury gramatycznej lub powtarzania bezpośrednio zasłyszanego słowa. U dzieci z zespołem Aspergera pojawiają się liczne repetycje, które często są odbierane jako echolalie oraz wtręty często nie mające związku logicznego z wypowiedzią [2, 8].

W toku własnych obserwacji zauważyłam, że najbardziej niepokojące jest występowanie echolalii odroczonej, kiedy dziecko mówi zapamiętane wcześniej wypowiedzi, nierzadko bardzo długie, nie rozumiejąc, co mówi. Podczas praktyki pedagogicznej miałam szansę pracować z chłopcem z autyzmem, który potrafił przez 30 minut recytować reklamy, bajki, filmy, nie rozumiejąc, co mówi.

Uważam też, że błędna jest hipoteza, z którą się spotkałam i która głosi, że echolalia w przypadku autystycznych osób może pełnić funkcję komunikacyjną. Moim zdaniem echolalie należy eliminować, choć jest to trudne zadanie. U mojego dziecka z zespołem Aspergera zauważyłam, że też powtarza zasłyszane reklamy (głównie piosenki), ale są one krótkie, natomiast bardzo często powtarza ostatnio wypowiedziane przez siebie słowo, nawet przez parę minut. Czasami, kiedy rozmawiam ze swoim dzieckiem, wydaje mi się, że nie słyszy, co do niego mówię, a kiedy już przestanie mówić i pytam go, co powiedziałam, jest w stanie mi to powtórzyć.

U dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera pojawiają się trudności z prawidłowym używaniem zaimków. Szczególne trudności sprawia im „ja/mnie” i „ty”. Mój syn mówił o sobie w trzeciej osobie (np. „Arturek przyniósł…” itp.). Później zaobserwowałam, że w jego mowie brakuje zaimka „ja” (używał jedynie sformułowań np. zrobiłem, umyłem). Podobnie zaobserwowałam u siostrzenicy z autyzmem, która mówi o sobie w trzeciej osobie i zamiast „ty” używa np. „on, ona”.

U dzieci z zespołem Aspergera i autyzmem występuje również prozodia wypowiedzi, która charakteryzuje się idiosynkratyczną intonacją, rytmem, akcentem czy monotonnym głosem. Dzieci te, zwłaszcza z zespołem Aspergera, mówią zbyt szybko i głośno [5].

Dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera przejawiają również trudności w naprzemiennej komunikacji, nie potrafią rozpoznać, kiedy powinny zacząć mówić, przerywają rozmowę w trakcie jej trwania lub zaczynają mówić, kiedy inna osoba mówi [6]. Z moich obserwacji wynika, że osobom z zaburzeniami ze spektrum autyzmu łatwiej jest mówić w kontaktach „jeden na jeden”, większe problemy pojawiają się, kiedy w rozmowie uczestniczy większa liczba osób.

Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, które posługują się mową w wieku 2-4 lat, używają więcej komunikatów wyrażających protest lub prośbę, natomiast rzadko korzystają z niewerbalnych sposobów komunikowania się (kontaktu wzrokowego czy gestów). Rzadko też są w stanie połączyć gestykulację wraz z kontaktem wzrokowym i wokalizacją [2].

Bibliografia:

1. Umińska A., Autyzm i zespół Aspergera, Wydawnictwo LITERAT, Toruń
2. Pisula E., Małe dziecko z autyzmem, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005
3. Korendo M., Kryteria diagnozy różnicowej autyzmu i zespołu Aspergera, Nowa Logopedia, T. 3, Collegium Columbinum, Kraków 2012
4. http://www.gabinet-logopedyczny.com/autyzm/ – dostęp z dnia 14.06.2019r.
5. http://przeds8.webd.pl/integracja/1535-mowa-osob-z-autyzmem-i-zespolem-aspergera.html – dostęp z dn. 14.06.2019r.
6. Jagielska G., One są wśród nas. Dziecko z autyzmem i zespołem Aspergera w szkole i przedszkolu, ORE, Warszawa 2010
7. http://www.atcenter.h2.pl/naszautyzm/index.php?option=com_content&view=article&id=64&Itemid=77 – dostęp z dn. 14.06.2019r.
8. Błeszyński J., Analiza różnicująca wybranych zespołów zaburzeń autystycznych. Zarys rewalidacji, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010
9. Pisula E., Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Autyzm, GWP, Sopot 2012

Autor: dr Katarzyna Nowak – Czytelniczka Portalu