Szkoła, w której pracuję, skupia dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim. Składa się z przedszkola, szkoły podstawowej oraz ośrodka rewalidacyjno-wychowawczego. Z biegiem lat do naszej placówki trafia coraz więcej uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, a także innymi rodzajami niepełnosprawności, którym towarzyszą zachowania trudne. Jakkolwiek zachowania problemowe dotyczą osób z rożnymi rodzajami niepełnosprawności, badania dowodzą, że spektrum autyzmu szczególnie predysponuje do wystąpienia takich zachowań i najczęściej są to zachowania agresywne.

Należy pamiętać, że u osób z niepełnosprawnościami i zaburzoną komunikacją, zachowanie jako takie, pełni często właśnie funkcję zastępującą możliwość porozumiewania się z otoczeniem, może być wyrażaniem potrzeb, lęków, dążeniem, chęcią zmiany, odpowiedzią na frustrację, niezrozumienie społeczne, poczuciem braku kontroli i niepewności. Często to proces nieuświadomiony, czyli przebiegający niezależnie od woli jednostki.

Zachowanie może komunikować dyskomfort, zarówno w zakresie zdrowia fizycznego, jaki i emocjonalnego, co ważne – może być skutkiem wcześniejszych doświadczeń, które doprowadziły do rozwoju i utrwalenia się konkretnych wzorców zachowań.

Zachowanie może więc stać się dla osoby je przejawiającej „narzędziem”, którego używa. W związku z czym, naszą rolą jako pedagogów, będzie poszerzanie wachlarza narzędzi, którymi dana osoba dysponuje – narzędzi komunikacji z otoczeniem oraz rozpoznawania własnych biologicznych i behawioralnych sposobów reakcji, tak, aby uczyć sposobów samoregulacji i wyciszania się.

Zachowanie może być komunikacją potrzeby (dostęp do ulubionej zabawki, aktywności, jedzenia, interakcji z drugą osobą, uniknięcie nieprzyjemnego bodźca, niechcianej aktywności). Celem pracy nad niepożądanym zachowaniem jest zastąpienie go bardziej akceptowalną i efektywną formą komunikacji.

Wiele zachowań trudnych powstaje i zostaje utrwalonych przez to, co dzieje się bezpośrednio przed i po wystąpieniu zachowania. Ponieważ są to wtedy zachowania wyuczone, mogą być modyfikowane przez dokonywanie zmian w otoczeniu, zmiany sytuacji, w jakich przebywa osoba, zmian właśnie dokładnie „przed i po”.

Rozpoczynając pracę nad modyfikacją zachowania przyglądamy się następującym kwestiom:

• Czy zachowanie pojawia się nagle? Czy mogła spowodować je zmiana otoczenia, choroba, stan fizyczny, ból?
• Czy powodem zachowania może być czynnik biologiczny (zmęczenie, stres)?
• Czy zachowanie służy uzyskaniu czegoś, daje jakieś korzyści, czy może jest formą unikania czegoś?
• Co osoba stara się zakomunikować i jak terapeuta może to wykorzystać?
• W jakiej sytuacji pojawia się zachowanie? (konkretne miejsce, pomieszczenie, otoczenie, obecność wybranych osób, głód, zmęczenie), czy możemy dostosować otoczenie tak, by pomóc?
• Co się działo zaraz przed i zaraz po zachowaniu – co mogło je wywołać?
• Co działo się po zachowaniu? Czy dzieje się coś, co może utrwalać, „nagradzać” zachowanie, czy zachowanie stało się „narzędziem” do uzyskiwania jakichś korzyści?
• Co robimy, by powstrzymać zachowanie? – dajemy więcej uwagi, czy ustępujemy lub dajemy to, czego swoim zachowaniem chce od nas osoba?

Pamiętajmy, że  zachowania się zmieniają, ludzie mają dużą zdolność adaptacji. Jedno i to samo zachowanie może mieć rożne cele, funkcje w rożnych okolicznościach, dlatego każda sytuacja, w której problematyczne zachowanie się pojawia, musi być analizowana indywidualnie.

Podsumowując, najczęściej zachowanie może mieć kilka funkcji:

• uzyskanie pożądanego przedmiotu bądź rezultatu
• uniknięcie, przerwanie zadania, sytuacji
• zyskanie uwagi (zarówno pozytywnej – pochwała, nagroda, uśmiech, jak i negatywnej – kara, krzyk)
• próba poprawy swojego samopoczucia, samoregulacja emocji, uspokojenie („zysk sensoryczny”)
• reakcja na ból, dyskomfort, próba uzyskania kontroli nad otoczeniem lub sytuacją.

Zachowania trudne, z jakimi możemy się spotkać, można podzielić na następujące kategorie:

• uciekanie
• zakłócanie lekcji, innej sytuacji
• nieadekwatne do sytuacji czynności fizjologiczne (oddawanie moczu, kału nie w ubikacji)
• obsesje, rytuały, fiksacje, zachowania kompulsywne
• agresja fizyczna
• autoagresja
• niszczenie przedmiotów
• agresja werbalna, groźby
• niepożądane zachowania seksualne
• napady złości, płaczu, labilne, nieadekwatne reakcje emocjonalne
• odmowa jedzenia.

Należy podkreślić, że zachowania te, jakkolwiek trudne, mogą być także spowodowane czynnikami biologicznymi i dlatego powinno rozpatrywać się także przyczyny zdrowotne – immunologiczne (np. infekcje), sensoryczne, dietetyczne, trawienne, alergie, endokrynologiczne, związane ze zdrowiem psychicznym i inne.

Zachowania trudne naszych podopiecznych od dłuższego czasu stawały się dla nas – nauczycieli – dużym wyzwaniem, ponieważ w znaczący sposób zachowania te zaburzają proces edukacji, terapii czy integracji społecznej, powodują utratę relacji rówieśniczych i rodzinnych, czasem również są problemem w środowisku domowym ucznia. Zachowania trudne osób z niepełnosprawnościami wpływają na cały ich rozwój, powodują u nich poczucie izolacji, stres, lęki, depresję, utratę poczucia własnej wartości, sprawczości, możliwości dokonywania wyboru, niezależności, tym samym obniżając jakość życia.

Staraliśmy się zdobywać wiedzę i współpracować w poszukiwaniu rozwiązań pomagających nam pełniej zrozumieć i diagnozować mechanizm powstawania zachowań problemowych osób niepełnosprawnych i obejmować terapią naszych uczniów. Naszym celem stało się także rozwinięcie współpracy z rodzicami w tym zakresie.

W tym celu placówka realizowała projekt w ramach programu Erasmus+ Mobilność kadry edukacji szkolnej pt.” Europejski poziom edukacji szansą na pełniejszy rozwój uczniów niepełnosprawnych”. Jednym z założonych działań była mobilność Queensmille School w Londynie w listopadzie 2018.

Placówka, którą odwiedziliśmy realizując „job shodowing”, specjalizuje się w edukacji i terapii uczniów ze spektrum autyzmu i od wielu lat wdraża rozwiązania związane z pracą nad zachowaniami trudnymi u uczniów.

Mieliśmy okazję obserwowania wielu różnych sytuacji, w których pojawiały się u uczniów zachowania trudne – były to zajęcia edukacyjne, przerwy na szkolnym placu zabaw, zajęcia wychowania fizycznego, spożywanie posiłków na stołówce, korytarz szkolny. Poznaliśmy strukturę organizacji szkoły i całego budynku, który został zaprojektowany w sposób ułatwiający zapobieganie na przykład uciekaniu uczniów, dający możliwość ewentualnego izolowana lub wyciszenia się w odpowiednio urządzonych, wyposażonych, bezpiecznych pomieszczeniach. Obserwowaliśmy, w jaki sposób angielscy terapeuci reagują na zachowania uczniów i omawialiśmy z nimi przyjęte, wypracowane, skuteczne strategie, tak aby w miarę możliwości wykorzystać je potem w naszej szkole.

Nauczyciele londyńskiej szkoły podzielili się swoją wiedzą dotyczącą diagnozowania i radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami. Były to praktyczne wskazówki, jak również gotowe, sprawdzone narzędzia do analizowania zachowania dzieci oraz do dalszej pracy nad zachowaniem w celu wyeliminowania go lub zastąpienia zachowaniem bardziej akceptowanym.

Narzędzia te zmodyfikowaliśmy na potrzeby naszej szkoły tworząc Arkusz obserwacji zachowania „Arkusz ABC” [A-B-C antecedent (to, co dzieje się bezpośrednio przed zachowaniem) – behavior (zachowanie i jego częstotliwość) – consequence (wydarzenia następujące zaraz po zachowaniu) analysis, oparty na założeniach Stosowanej Analizy Zachowania], który pozwala uchwycić i zanalizować powtarzające się wzorce zachowań i wywołujące je czynniki oraz Plan Modyfikacji Zachowania będący planem działań zaprojektowanych w celu zmiany sytuacji, otoczenia lub też zachowania osób pracujących z uczniem.

Narzędzia te pozwalają nam i rodzicom systematycznie obserwować, analizować i poszukiwać skutecznych rozwiązań  tak, by wspomagać uczniów w ich funkcjonowaniu w szkole i w domu oraz umożliwić im jak najpełniejszy rozwój.

Zapraszam do zapoznania się z rezultatami naszych działań projektowych zamieszczonych na stronie internetowej szkoły http://szkolazycia.rybnik.pl/

Załącznik: Arkusz Planu Modyfikacji Zachowania

Bibliografia:
„Autism and Challenging Behaviors: Strategies and Support”, oprac. Stowarzyszenie AUTISM SPEAKS, 2018
Netografia:
https://www.challengingbehaviour.org.uk/understanding-challenging-behaviour/what-is-challenging-behaviour/
https://autismwestmidlands.org.uk/wp-content/uploads/2018/06/infosheetmanagingbehaviour.pdf

Autor: Agnieszka Kulczyna – oligofrenopedagog – Czytelniczka Portalu

Zespół Szkolno-Rewalidacyjny Szkoła Życia w Rybniku